Juist in delicate situaties heb ik mijn interoceptie heel hard nodig. Onlangs wilde ik een opdracht terugleggen. Ik had een heel sterk ‘niet pluis’ gevoel. Mijn hele lijf protesteerde al vanaf het eerste telefoontje over deze opdracht. Maar ja: corona, lege agenda. Dat maakte dat ik voor mijn gevoel geen feitelijke reden had om de opdracht niet aan te nemen. Zodra ik binnenstapte in de betreffende organisatie zag ik chaos in de vorm van meubilair dat her en der verspreid door de ruimte stond, stoelen die gevaarlijk op elkaar waren gestapeld. De eerste zin die de directeur tijdens deze eerste bijeenkomst na vier weken vakantie uitsprak was: “Goedemorgen, kunnen jullie even stoppen met het gebabbel?” Ik zag meteen betekenisvolle blikken over en weer gaan tussen teamleden. Niemand zei er iets van, ik voelde spanning in mijn maag bij het waarnemen van de blikken. Toen ik het team vroeg welke zaken besproken moesten worden en daarmee begon zag ik priemende blikken van de directeur naar mij. Non-verbaal werd er een appèl gedaan. Het voelde tijdens de bijeenkomst steeds spannender om mensen aan het woord te laten over wat ze op hun lever hadden. Er bleken serieuze vragen te leven, dus leek het me passend teamleden aan het woord te laten, maar ik voelde in toenemende mate afkeuring van de directeur. Ik ontweek de priemende blik. Dat hielp natuurlijk niet, want de priemende blik bleek boosheid te zijn die later alsnog mijn kant op kwam in de vorm van verwijtende mails. En toch: mijn lijf wist al de hele tijd: hier klopt iets niet. Mijn hele lijf zegt: ´Niet doen!’ Ik heb stilte, ruimte, rêverie en reflectie nodig om mijn interoceptie-waarneming te kunnen omzetten in woorden.

Rêverie
Werken met de informatie van mijn binnenkant betekent dat ik er zelf goed mee in contact moet staan. Voor mij werkt het om daarbij rêverie toe te passen. Rêverie is dagdromen, mijmeren, ontrafelen en ontwarren. Daarbij reflecteer ik niet alleen op mijn lichaamsgewaarzijn, maar laat ik gewoon opkomen wat opkomt en schrijf dat op. Het helpt me om te ontwarren; te bepalen welk patroon van mezelf is en welk patroon van de ander.

Ik heb rêverie nodig om uit te vogelen hoe ik lastige besluiten precies ga nemen, om woorden te vinden die mijn gevoel weergeven. Door rêverie te doen, krijg ik op een rij wat me te doen staat in welke volgorde, met welke spelers, en met welk verhaal erbij. In het  voorbeeld van de opdracht die ik wilde terugleggen, zocht ik naar woorden die bij mijn ‘niet pluis’-gevoel horen. Bij mij is er altijd eerst de interoceptie: altijd is er bijvoorbeeld een gevoel van lichte spanning in mijn maag, gaat mijn hart sneller kloppen of voel ik een dichtgeknepen keel.

Als ik rêverie doe, ga ik zitten en focus me op de vraag waar ik dan mee worstel. Ik richt me dan vooral op mijn lijf: wat komt er bij me op, wat neem ik waar en wat betekent dat? Maar ook gedachten die opkomen noteer ik. Wat ik dan heel bewust doe, is stilstaan bij: wat voel ik eigenlijk in mijn lijf: heb ik klamme handen of niet, hoe voelt mijn hart, heb ik gespannen schouders, heb ik buikpijn, knikkende knieën of niet, heb ik hoofdpijn? Als ik eraan denk, gaat mijn hart sneller kloppen, ik voel een dichtgeknepen keel, mijn buik spant samen van: ik heb geen zin, mijn borst voelt benauwd. Mijn hele lijf zeg: BLUH! BLUH! Dat betekent bij mij: weg willen, geen zin hebben, waar is de nooduitgang. Mijn lijf is mijn anker en ik heb te handelen naar de BLUH! van mijn lijf. Als ik dat niet doe, dan gaat de opdracht geen succes worden en daar heeft niemand wat aan. Het omgekeerde is ook waar: als ik opdrachten doe die bij mij passen, maakt mijn hart een sprongetje, heb ik zin om te dansen en ga ik glimlachen. Dan weet ik: ‘yes, doen!’

Mijn lichaamsgewaarzijn betekenis geven vraagt energie, het proces van bewust zijn van mijn interocepsis, dan zoeken naar woorden die bij mijn gevoel horen en dan nog zoeken naar een manier waarop ik dat zorgvuldig kan terugkoppelen aan de ander is hard werken. Dat kan vooral lastig zijn als ik dat moet doen buiten de afgesproken organisatiecoachdagen in een periode waarin ik veel op mijn bord heb. Het paradoxale is dat ik juist in die situaties meer dan ooit die tijd moet nemen. Ik noem het paradoxaal, omdat ik dan juist dreig in de gevarenzone te komen. Terwijl er dan geen ontkomen aan is in de noodzaak aan rêverie te doen en ik juist dan de neiging heb dat in alle drukte over te slaan.

Interoceptie: scheiden van mijn en dijn
Bewust zijn van mijn lichaam helpt me om onderscheid te kunnen maken tussen mijn en dijn, tussen overdracht en tegenoverdracht. Voor mij is dan informatie van mijn interoceptie essentieel, omdat interacties tussen mensen soms zo snel gaan, dat mijn hersenen daarvoor dan juist weer te traag zijn om dat allemaal bij te houden. Ik voel dan ook eerder dan dat ik er woorden aan kan geven dat mijn en dijn door elkaar loopt. Bij overdracht gaat mijn interoceptie heel sterk aan het werk. Dan krijg ik het benauwd, mijn maag trekt samen en dan weet ik: ‘pas op, er wordt nu een appèl gedaan op mij om iets op mijn bord te nemen wat daar niet hoort’. Dat kan ook al in een hele praktische vorm ontstaan, bijvoorbeeld een directiesecretaresse die voortvarend een mail stuurt met een serie van tien werkoverleggen van een ontwikkelteam waar ik bij moet aansluiten. Ik krijg het dan eerst benauwd, mijn schouders en nekspieren spannen zich aan en dan ga ik denken: ‘wat gebeurt hier? Ik dacht dat ik een opleidingstraject had afgesproken en nu moet ik ineens bij werkoverleggen aansluiten? Waar word ik ineens eigenaar van?’ Vervolgens maak ik een overweging om te handelen vanuit wat ik denk dat nodig is in deze situatie.

Innovatie begeleiden
Mijn interoceptie heb ik heel hard nodig in mijn werk als Transitieorganisatiecoach. Ik begeleid veel zogenaamde ‘triple helix samenwerkingen’. Dat zijn clusters van organisaties (bedrijven, overheid en kennisinstellingen) die willen samenwerken aan transities naar duurzaamheid. Dat werk is heel complex, omdat deze organisaties willen innoveren waarbij ze niet kunnen terugvallen op bekende aanpakken. Dergelijke trajecten begeleiden betekent kunnen omgaan met hoge mate van onzekerheid. De weg naar voren weet niemand. In deze situaties gebruik ik meer dan ooit mijn interoceptie om steeds op ieder punt te kunnen ‘weten’ welke stap is nu nodig ten dienste van de opgave van de groep. In zulke innovatieve trajecten gebruik ik mijn interoceptie voor een ander doel. Niet om patronen in de groep te doorbreken, maar om gevoel te krijgen bij welke vragen ik de groep kan voorleggen en welke interactie daarbij nodig is, zodat de groep samen weet welke volgende stap ze gaan zetten. Ook bij de keuze met welke stakeholders de groep wil samenwerken, nodig ik klanten uit hun lichaamsgewaarzijn te betrekken. Op dat moment weet natuurlijk niemand of de samenwerking tot iets zinnigs leidt, maar in ieder geval bundelt een groep mensen met positieve energie hun expertises. Tot nu toe heeft dat steeds tot onverwachte resultaten geleid. Voorafgaand aan innovatieve bijeenkomsten benut ik eveneens mijn interoceptie. Ik stel me voor dat ik in die groep ben, zoom in op de belangrijkste vraagstukken die spelen, de patronen en energie die ik van de groep ken en dan focus ik me op mijn lijf: welk gevoel roept deze groep bij mij op, waar in mijn lijf voel ik dat, wat heb ik dan te doen zodat zij zo goed mogelijk een volgende stap kunnen zetten en hun collectieve intelligentie kunnen inzetten? Het werkt het beste als ik hierbij samenwerk met andere transitiecoaches die dat ook doen, zodat wij onze interoceptie in de voorbereiding bij het ontwerpen van bijeenkomsten samen kunnen benutten. Het verbaast me iedere keer hoeveel informatie er te halen valt uit de interoceptie. Ook vooraf en ook samen met collega’s.

Life events
Mijn interoceptie vormt een feilloos kompas in mijn leven. Net zoals bij ieder ander, spelen ook bij mij life events: leuke en minder leuke dingen die zoal gebeuren. Zo ben ik net oma geworden. Ik ben een transitie instituut aan het oprichten en ik heb mensen in de arm genomen om me daarbij te ondersteunen. Daarnaast ben ik mijn huis aan het opknappen, heb ik de zorg voor mijn zoon en spelen er relatieperikelen. En er is de coronacrisis die allerlei nieuwe dynamiek teweegbrengt. Al met al geeft het genoeg roering in mijn leven. Mijn werk bestaat uit meerdere langlopende transitie- en organisatiecoach opdrachten die ik in wisselende intensiviteit parallel aan elkaar uitvoer. Om dat goed te kunnen doen, heb ik af en toe een lege agenda nodig. Meestal krijg ik veel energie van mijn werk, vooral omdat ik veel zingeving ervaar in mijn werk: wat ik bijdraag doet ertoe. Het helpt om in het hier en nu te leven, daardoor ben ik in staat om meerdere trajecten naast elkaar te kunnen doen. Als ik goed in balans ben, lukt het mij me in mijn werk functioneel te laten door patronen van de groepen. Als ik zelf teveel op mijn bord heb, moet ik oppassen dat ik niet echt geraakt word. Mijn lijf geeft me als eerste de informatie dat ik in de gevarenzone kom: mijn interoceptie vormt letterlijk mijn kompas. Maar wel een kompas dat ik juist dan niet altijd op tijd raadpleeg. Ik krijg dan hoofdpijn, ervaar chaos in mijn hoofd en mijn gewrichten worden stijf omdat ik als eerste ga bezuinigen op sporten en bewegen. En het kost me dan ook meer moeite om me functioneel te laten raken in mijn werk in groepen. Vandaar dat het voor mij van groot belang is om voldoende rust en ruimte te nemen naast mijn drukke onderneming.

Interoceptie en opleidingen
De systematiek om lichaamssensaties waar te nemen, die betekenis te geven en in te zetten met nieuwsgierige vragen aan groepen of individuen, dat is wat mij betreft essentieel voor het vak organisatie- of transitiecoach. Het gaat daarbij denk ik om een combinatie van theoretisch kader en ervaring opdoen om je interoceptie te vertalen naar stof voor anderen om zich toe te verhouden. Dat is inclusief de manier waarop de ander(en) zich daar dan vervolgens weer toe verhoud(en). Wat mij betreft zou het thuishoren bij opleidingen van vakgenoten om zich de competentie ‘waarnemen en inzetten van interoceptie’ eigen 34 te maken. Ik denk dat het voor onze vakgenoten interessant is en breder voor mensen die op een bepaald niveau in de organisatie werken om zich te realiseren: je werkt met beperkte informatie als je alleen maar je hoofd betrekt bij vraagstukken. Ik leid vakcollega’s op. In de opleiding is gebruikmaken van interoceptie de belangrijkste competentie die ik hen aanleer. Als ze dit kunnen, dan komt het met de inhoud vaak wel goed. Ik denk dat het belangrijk is, meer woorden voor werken met interoceptie te vinden. Wij zijn niet zo gewend om onszelf de vraag te stellen: ‘Wat betekent mijn lichaamsgewaarzijn voor de situatie waar ik in zit en voor wat ik te doen heb?’ Ik denk dat het een goed idee is om dat verder uit te werken en dat op te nemen in opleidingscurricula.

Literatuur

• Nicolai, N, (2020). Interoceptie: het lichaam van binnenuit. In:

In levende lijve. Het lichaam in de psychotherapie. Houten: Bohn Stafleu van Lochum.